Op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur, het symbool van 40 jaar Europese deling. Ten oosten van het Ijzeren Gordijn werden communistische dictaturen in mum van tijd verdreven door democratisch gekozen regeringen. In alle euforie leek de uitbreiding van de EU in oostelijke richting een onafwendbare stap in het historisch proces van Europese integratie. Het beton en ijzer verdwenen, maar in de hoofden van de Europeanen is de Muur blijven
staan.
De desintegratie van het communistische blok bracht een kortstondige golf van euforie in Europa.Van nu af aan zou het hele continent profijt hebben van de superieure democratische waarden en de zegeningen van het kapitalistische systeem, zo meenden vele regeringsleiders Na de uitbreidingsrondes in 2004 – door sommigen ook wel de Big Bang genoemd – en 2007 lijkt de democratie in de nieuwe lidstaten niet meer weg te denken. Deze mate van vrede, welvaart en stabiliteit heeft het Avondland nooit gekend.
Maar ook internationale verdragen, economische voorspoed en politieke integratie kunnen onderling wantrouwen niet wegnemen. Door de Koude Oorlog hebben beide delen van Europa een gescheiden historische ontwikkeling gekend. Dit heeft diepe sporen achtergelaten in de huidige verstandhouding. De onderdrukte Oost-Europese volkeren voelden zich tijdens de Koude Oorlog in de steek gelaten door hun West-Europese tegenhangers. Morele steun kregen zij vooral van de Amerikanen. Al ging die meestal niet verder dan een hart onder de riem van Radio Free Europe.
De basisgedachte van de Europese Unie is rationeel: economische vervlechting en politieke samenwerking bevordert de stabiliteit en welvaart. Europa blijft echter een lappendeken van nationale staten. De natiestaat is echter geen rationele, maar een sentimentele constructie. Oud zeer blijft de onderling verhoudingen verstoren. Het beruchtste historische voorbeeld van de West-Europese houding tegenover haar Slavische ‘broeders’ is nog altijd de Appeasement van Frankrijk en Engeland tegenover Hitler in 1938. De Britten en Fransen meenden door opoffering van de Tsjechen de machtshonger van Hitler te kunnen stillen. Een fatale misrekening, zo zou later blijken. Maar ook de Hongaarse Opstand van 1956 en de Praagse Lente van 1968 leven voort in het collectieve geheugen van de Oost-Europeanen.
Oost-Europeanen hebben geen hoge pet op van de morele kwaliteiten van de landen en mensen in West-Europa: ze zijn arrogant, paternalistisch en bedrijven een cynische machtspolitiek ten einde de Oost-Europese staten duurzaam te verzwakken. Dit beeld bestaat nog altijd bij veel Oost-Europeanen. Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie hebben de veel van de voormalige Sovjet-satellieten zo’n 15 jaar moeten wachten alvorens toe te mogen treden tot de EU. Die lange wachttijd heeft veel kwaad bloed gezet bij de nieuwe EU-landen, die meenden aan het lijntje te worden gehouden door de West-Europese regeringen.
Andersom zijn West-Europeanen ook heel expliciet over hun wantrouwen, zo ook in Nederland. Zowel aan de linker- als rechterzijde is de heersende opvatting dat Roemenië en Bulgarije in 2007 niet klaar waren voor toetreding. Angst voor een toestroom van Poolse arbeiders leeft onder brede lagen van de bevolking. Veel politieke bewegingen kiezen voor een tactiek van terugtrekken achter de dijken en afschermen van nationale ‘belangen’ als identiteit en culturele waarden.
Wantrouwen tussen nationaliteiten en bevolkingsgroepen is universeel en onoverkomelijk. De geschiedenis van Europa is er een van toenemende integratie, met alle verzet van dien. Landen als Italië en Duitsland waren nog geen 150 jaar geleden een verzameling van vorstendommen met grote verschillen in cultuur en mentaliteit. Lang niet iedereen in Duitsland of Italië wenste een eenheidsstaat. Terugkijkend lijkt de eenwording van die staten onvermijdelijk te zijn geweest. Loopt het Europese project niet gewoon langs dezelfde route?
Lees ook:Oost-Europeanen versus West-Europeanen in de EU
Lees ook:Het Europese project
Lees ook:Servië geen lid van de Unie bij Europese erkenning van onafhankelijk Kosovo
Lees ook:Europa en zijn gedeelde geschiedenis
Lees ook:Palast der Republik